Cantrix - muzyka poświęcona 900 leciu bulli papieża Paschalisa II
W tym roku przypada okrągła 900 rocznica podpisania przez papieża Paschalisa II bulli "Pie postulatio voluntatis" zatwierdzającej regułę Zakonu Szpitalników, powszechnie nazywanych kawalerami maltańskimi. Od początku działaniom misyjnym zakonu, skupionym na pomocy ubogim i chorym oraz doskonaleniu duchowości, patronuje Jan Chrzciciel, jeden z najważniejszych świętych religii chrześcijańskiej, prorok i pustelnik, który udzielił chrztu Jezusowi w wodach Jordanu. Z wizerunkiem świętego Jana w średniowiecznym repertuarze monastycznym związana jest najnowsza płyta zespołu Peregrina, który w oryginalny sposób uczcił jubileusz Rycerzy Białego Krzyża, przybliżając nam - zupełnie nieznane i niedoceniane - muzyczne dziedzictwo żeńskiego odłamu tego zgromadzenia.
Podstawę spójnego, a przy tym zróżnicowanego programu nagrania stanowią śpiewy liturgiczne zaczerpnięte z procesjonarza, który powstał na przełomie XIV i XV wieku w klasztorze sióstr joannitek Santa Maria de Sigena, w północno-wschodniej Hiszpanii. To jeden z kluczowych i najbardziej zasłużonych żeńskich konwentów szpitalników, ufundowany przez królową Sanchę Kastylijską (córkę śląskiej księżniczki Ryksy i cesarza Alfonsa VII) pod koniec XII stulecia. Z procesjonarza z Sigeny zespół Agnieszki Budzińskiej-Bennett wykonuje na płycie sześć utworów (werset allelujatyczny oraz pięć responsoriów, w tym jedno - co rzadkość - rymowane) poświęconych Janowi Chrzcicielowi oraz jego rodzicom, świętym Elżbiecie i Zachariaszowi. Monofoniczne śpiewy pobożnych panien z Sigeny zestawione są z kompozycjami wielogłosowymi wybranymi z Kodeksu Las Huelgas. Rękopis ów, będący jednym z najważniejszych źródeł repertuaru szkoły Notre Dame, pochodzi z konwentu cystererek, powołanego do życia przez Alfonsa VIII, bratanka królowej Sanchy, na rok przed ufundowaniem domu zakonnego w Sigenie.
Wczesna polifonia z Las Huelgas, osnuta wokół kluczowej dla tego nagrania postaci Jana Chrzciciela, obejmuje dwa motety oparte na tenorze zapożyczonym ze śpiewu Alleluia "Inter natos mulierum", trzy tropy do Benedicamus i długotrwałą sekwencję "Helisabeth Zacharie" z opisem żywota świętego Jana. Ciekawym i logicznym uzupełnieniem fonograficznego projektu Peregriny są także motety z kręgów szkoły Notre Dame, oraz dwie prosae akwitańskiej proweniencji. Z muzyką południowej Francji powiązane są również zawarte na płycie kompozycje dwóch prowansalskich trubadurów - Peire Vidala, goszczącego na dworze Sanchy Kastylijskiej, i Rostainha Berenguiera z Marsylii, rycerza zakonu szpitalników.
W interpretacji średniowiecznego śpiewu kościelnego niezwykle ważny jest sposób wydobywania dźwięków, rytmiczna swoboda i stosowanie ozdobników. We wszystkich tych trzech obszarach Peregrina zasługuje na najwyższe uznanie, dowodząc solidnego naukowego zaplecza i ugruntowanego obeznania z praktyką wykonawczą stylu jedno- i wielogłosowego wieków średnich. Zespół osiąga zwarte brzmienie, przykuwające uwagę piękną, świetlistą barwą głosów, bez wrażenia przesilonej emisji. Chorałowa monodia z Sigeny brzmi prosto i bezpretensjonalnie, a za sprawą skupionego, oszczędnie zdobionego melizmatami śpiewu nabiera medytacyjnego charakteru i sensualnej delikatności, o czym świadczą choćby responsoria "Descendit angelus" albo "Ingresso Zacharia".
Konwencja wykonawcza ulega zmianie wraz ze zmianą repertuaru - polifonii akwitańskiej i paryskiemu organum, zwłaszcza śpiewom z Las Huelgas towarzyszy dużo większe artystyczne zaangażowanie i emocjonalna swoboda, co w żadnym stopniu nie wpływa na kunszt i finezję, szczególnie w realizowaniu ozdobników. Najpiękniej brzmią śpiewy takie jak trop "Hic est enim precursor", prosa "Adsit Iohannes Baptista" czy motet "Mulier misterio", które przez obfitość ozdobnego kontrapunktu bądź zastosowanie szerokiej skali łączą dawny śpiew z uduchowieniem i zmysłowością zarazem. Z dużą powściągliwością wykorzystane zostało średniowieczne instrumentarium (dzwonki, harfa, viella), przydające śpiewowi kolorów i potęgujące wrażenie przestrzenności. Godnym uwagi urozmaiceniem okazują się także utwory trubadurów, zwłaszcza miłosna skarga Peire'a Vidala, która w interpretacji Mathiasa Spoerry wprowadza do nagrania melancholijno-poetycki nastrój.
Rozmaite płyty z muzyką wieków średnich, których mamy pod dostatkiem, zdążyły nas już utwierdzić w przekonaniu, że różnorodność panująca w muzyce tej epoki wymyka się jakiemukolwiek jednolitemu modelowi interpretacyjnemu. Znakomite wykonanie zespołu Agnieszki Budzińskiej-Bennett w udatny sposób wydobywa ową barwną różnorodność z pozornie monotonnego i "bezcielesnego" repertuaru mniszek prowadzonych przez tytułową cantrix (kobietę kantora) i z pewnością nie pozostanie bez wpływu na nasze estetyczne postrzeganie średniowiecza.
CANTRIX
Medieval Music for St. John the Baptist from the Royal Convents of Sigena (Hospitallers) and Las Huelgas (Cistercians)
Ensemble Peregrina, kier. art. Agnieszka Budzińska-Bennett
Raumklang RK 3204 (2013)